PANTAŁYK

Szczepko · Wysłany: Pon 8:59, 09 Paź 2006 Temat postu: PANTAŁYK

Przy okazji pisania postu w "zagadkach" użyłem zwrotu/powiedzonka "zbić z pantałyku". No to stawiam tutaj rzecz do prześledzenia - skąd "pantałyk"? Co oznacza? Sam nie wiem, w słownikach (moich) nic nie ma...

W Internecie znalazłem taki śmieszny wpis w Muzeum Rzeczy Nieistniejących:

PANTAŁYK
To nader oryginalny i dziwny prezencik. Zofia Leonowicz z Gdańska-Oliwy.

"Niech się pani nie da nigdy zbić z pantałyku" - doradza pani Zofia i dodaje: "Właśnie dlatego przesyłam go do Muzeum i proszę go tam zamknąć. Nie jestem tylko pewna, czy on jest, czy też go nie na?".

Właśnie, kto z naszych Czytelników wie, co to jest ten zagadkowy pantałyk?!!

Ania wyjaśnia: "Pantałyk to część kołowrotka, z której mogła spaść nitka i stąd to "zbić z pantałyku" - informację tą przekazał mi kiedyś mój ojciec."

A to kolejne wyjaśnienie, znalezione w Internecie, tym razem już jednak fachowo potraktowane przez językoznawcę:

"Istotnie, słowo pantałyk jest intrygujące – niejasne znaczeniowo, o niepewnej etymologii. Występuje w słownikach języka polskiego z komentarzem, że zakres jego użycia jest ograniczony do frazeologizmu zbić kogo z pantałyku, czyli 'wprawić w zakłopotanie, pozbawić kogoś pewności siebie, zbić z tropu'. Jedynym znanym mi autonomicznym użyciem słowa pantałyk – choć w specyficznej funkcji – jest taki właśnie tytuł opowiadania (i całego zbioru zawierającego to opowiadanie) Mariana Pilota, Warszawa, 1970 r. Nie przybliża on jednak ani nie wyjaśnia znaczenia słowa; por. stwierdzenie S. Dubisza: „Ową częściową dwuznaczność i nieprzezroczystość semantyczną językowej warstwy omawianych opowiadań M. Pilota sygnalizuje m.in. tytuł całego zbioru, będący zarazem tytułem jednego ze składowych utworów” (Formy i funkcje archaizacji w zbiorze opowiadań Mariana Pilota pt. „Pantałyk”, Prace Filologiczne 1986, XXXIII, s. 386).
Słownik języka polskiego pod. Red. W. Doroszewskiego informuje, że polskiemu zbić z pantałyku odpowiada rosyjskie sbit’ s pantałyku, natomiast Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej – że pantałyk pochodzi z rosyjskiego pantałyk.
Etymologiczny słownik języka rosyjskiego M. Vasmera podaje aż trzy hipotezy etymologiczne - pantałyk pochodzi od:
1) azerbejdżańskiego pand i formantu -lik 'chytrość, wiedza',
2) ukraińskiego pantalik 'pętla',
3) bawarskiego pantl 'pętla, problem do rozwiązania'.
Przydatne do opracowania etymologii i historii pantałyku są dotychczasowe ustalenia: wyraz pojawił się stosunkowo późno (pierwsze poświadczenia w XIX w., zakres występowania ograniczony do języka polskiego, rosyjskiego, białoruskiego i ukraińskiego). Jest to wyraz niesłowański, zapożyczony. Wiele wskazuje na jego orientalną proweniencję, por. zwłaszcza tureckie (często przez język rosyjski dokonywane) zapożyczenia: bałyk, tur. bałyk 'ryba', fraz. (chodzić) na bałyku; basałyk, tur. basałyk, żart 'dziecko, nicpoń'; baszłyk, tur. baszłyk 'rodzaj ciepłego kaptura'; jarłyk, tur. jarłyk 'dekret władców tureckich', paszałyk|paszalik, tur. paszałyk 'prowincja turecka pod zarządem paszy', także szaszłyk, tur. szaszłyk 'potrawa z mięsa'.
Obok formy pantałyk jest poświadczona też postać pantalik: „Najmłodszy z Tutunfowiczów, znany powszechnie z pantaliku swego, z którego niczym zbić go nie było można, odezwał się na pół żartobliwie, na pół durnie” (Eliza Orzeszkowa, Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego).
W rozwiązywaniu historii pantałyku pojawił się też wątek włoski. Od XVI w. W modzie włoskiej (która wraz z Boną Sforzą przybyła do Polski) ważna rolę grały najpierw puntały i puntaliki (por. włoskie puntale 'trzpień w klamrze' etymologicznie związane z łac. pungere 'kłuć' i punctum; stąd pol. punkt, punktualnie), następnie pontały i pontaliki [por. np.: „Co owych nastało dziwnych pontalików, feretów; a snadź już drudzy nie tylko na głowie, ale i na nogach te pontały a te ferety sobie przyprawują” (M. Rej, Zwierzyniec); „U niewiast teraz łańcuchy na szyi wiszą, około szat pontały, na uszach perły, na ręku manele” (Sebastian Petrycy)], a być może później, kiedy owe klamry, guzy, metalowe ozdoby noszone na głowie, szyi, nogach, na sukniach wyszły z mody, pozostały już tylko hiperpoprawne pantaliki, jako ogólna nazwa biżuterii, klejnotów, przenośnie bogactwa, pewności siebie. Zbić kogo z pantałyku to 'odsłonić, pozbawić go oficjalności, świąteczności, przepychu i związanej z tym pewności siebie'.
Mimo wielu prób tajemnica pantałyku pozostaje nierozwiązana!
Serdecznie pozdrawiam
— Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski"

Pozdrawiam - Szczepko